اساسا قرآن کريم ندا سر مي دهد که هدف از وجود انسان عبادت است. (1) انسان عابدکسي است که به غايت خلقت خود رسيده است و در مقابل، انسان منکر و شرير آن کسي است که همچون سوارکار درمانده اي، نه مرکوبي باقي گذاشته، نه مسافتي پيموده است.
عبادت داراي مراتبي است که بالاترين مرتبه آن تفکر در مبدأ حقايق اشيا و علت پديدآورنده و مدبر آنهاست. چنان که حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: ليس العباده کثره الصلاه والصوم، إنما العباده التفکر في أمر الله عزوجل؛ (2) عبادت به فراواني نماز و روزه نيست، بلکه عبادت تفکر در امر خداي والاست. زيرا تفکر درباره معبود قهرا عبادت عملي را به همراه مي آورد؛ ولي اين علم وآن عملي که به دنبال آن مي آيد، در يک درجه ارزش نيستند. زيرا علم اصل است و عمل فرع آن؛ علم درخت طوبي است و عبادت بدني، ميوه ي آن. چنان که حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: إن العلم حياه القلوب من الجهل و ضياء الأبصار من الظلمه و قوه الابدان من الضعف. يبلغ بالعبد منازل الأخيار و مجالس الأبرار و الدرجات العلي في الدّنيا والآخره. الذکر فيه يعدل بالصيام و مدارسته بالقيام، به يطاع الرب ويعبد و به توصل الأرحام و يعرف الحلال من الحرام، العلم أمام العمل والعمل تابعه يلهم به السعداء و يحرمه الأشقياء، فطوبي لمن لم يحرمه الله منه حظه؛ علم قلبها را از جهل بيرون مي سازد و به آنها حيات مي بخشد و ديدگان را از تاريکي بيرون مي آورد و به آنها نور مي دمد. علم، بدنها را از ضعف و ناتواني مي رهاند و به آن نيرو مي بخشد. علم، بنده را به جايگاه شايستگان و مجالس نيکان و درجات عالي دنيا و آخرت مي رساند. مذاکره علمي، معادل روزه داري است و تدريس علم، همسان نماز است. به واسطه علم، پروردگار اطاعت و عبادت مي شود و به واسطه علم صله رحم محقق، و حلال و حرام شناخته مي شود. علم، پيشگام عمل است و عمل پيرو آن، سعادتمندان از علم بهره مي گيرند و شقاوتمندان از آن محرومند، خوشا به حال کسي که خداوند بهره علم را بر او حرام نکرده است. اين امور در بيان محاسن علم، بدان دليل است که اصل وجود هر انساني خرد اوست و علم سبب مي شود انسان خردمندتر شود. بنابراين اصل انسان همان علم است، اصلي که انسان بايد به آن برسد. چنان که حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: ضاله المؤمن ؛ علم گمشده ي مؤمن است که در باغ ولايت پنهان گشته است. از اين رو مؤمن بايد درآن باغ رود تا گمشده اش را بيابد. چنان که حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: رحم الله امرء أحيي أمرنا؛ خداوند رحمت کند کسي را که امر ما را زنده کند. به ايشان عرض شد: چگونه امر شما را زنده مي کند؛ حضرت رضا عليه السلام در پاسخ فرمود: يتعلم علومنا و يعلمها الناس، فإن الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتبعونا ؛ کسي که علوم ما را فراگيرد وآن را به مردم بياموزد، امر ما را زنده کرده است، چون اگر مردم از سخنان زيباي ما آگاه گردند، قطعا از ما پيروي خواهندکرد.
مراد از علم در اين حديث، علم به خداوند و اسماي حسناي او و علم به ملائکه و کتابهاي الهي و رسولان اوست و نيزآگاهي از «اول» و «آخر» و «ظاهر» و «باطن» بودن خداست، همچنين علم به صاحب حکم بودن خدا و اين که مصير و بازگشت انسانها به سوي اوست. بنابراين هر دانشي جز اين معلومات در حقيقت زائد است و علم شمرده نمي شود. زيرا علم سه قسم است؛ آيه محکمه أو فريضه عادله أو سنه قائمه ؛ علم خداشناسي؛ تزکيه و تهذيب اخلاق؛ احکام شرع. مراد از زنده کردن امر ائمه اطهار عليهم السلام اين است: اصولي را که از ايشان به ما رسيده است، بشناسيم و بفهميم و فروع و نتايج آن اصول را بدون افزايش و کاهش، دريابيم. پس زنده کردن امر ائمه اطهار عليهم السلام به اين معنا نيست که سخنان ايشان را روايت و الفاظ آن را از جايي به جاي ديگر منتقل کنيم. چنان که حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: کونوا دراه و لاتکونوا رُواه حديث تعرفون فقهه خير من ألف تروونه ؛ بر آن باشيد که احاديث را دقيقا درک کنيد، نه فقط آنها را روايت کنيد. فهم و درک يک حديث بسيار بهتر از روايت کردن هزار حديث است. تفکر در امر خداي متعالي که حضرت رضا عليه السلام آن را اصل عبادت و مغز آن خواند، در صورتي محقق مي شود که آيات انفسي خداوند و نيز ديگرآيات او شناخته شود تا از اين طريق امر الهي نيز روشن شود. شمار اندکي از اوليا خداي والا را به واسطه خود او مي شناسند، از اين جهت براي شناخت او نيازي به آيات انفسي ندارند و غير او را نيز به واسطه او مي شناسند. شناخت آنان نسبت به خداوند چنين نيست که او را به واسطه چيز ديگري غير از او بشناسند. زيرا براي غيراو رخششي که خداوند فاقد آن باشد، وجود ندارد، به گونه اي که در پرتو آن درخشش خداوند ظهور يابد.
مهم آن است که مسير شناخت نفس بهترين راه براي رسيدن به پروردگار است. چنان که حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: من حاسب نفسه ربح و من غفل عنها خسر... أفضل العقل معرفه الإنسان نفسه ؛ کسي که نفس خود را حساب رسي کند، سود برد و کسي که از آن غافل گردد، آسيب مي بيند... عقل برتر آن است که انسان نفس خود را بشناسد. چون شناخت نفس، از جهت ذات و صفات و افعال، به سان نردباني راهگشا براي شناخت پروردگار است. پس تفکر در امر خداوند از طريق شناخت آيات انفسي، از تفکر در امر او از طريق شناخت امور ديگر بهتر است. چنان که تعبد به شناخت نفس از تعبد نسبت به امور ديگر بهتر است.
تنها معيار در شناخت امور همان علم اولي ضروري يا علم بديهي است و آنچه به اين علم منتهي شود. اين علم بديهي تنها از طريق عقل شناسايي مي شود و حس و تجربه يا نقل و روايت در شناخت آن نقش ندارد. بنابراين معرفت حقيقي در گرو عقل خالصي است که ازآشوب جدال و دسيسه خيال پيراسته است. در اين خصوص ابن السکيت از حضرت رضا عليه السلام پرسيد: امروز حجت خداوند بر خلق چيست؛ حضرت عليه السلام فرمود: العقل؛ يعرف به الصادق علي الله فيصدقه والکاذب علي الله فيکذبه؛ عقل است که با آن انسان رستگو شناسايي شده، راستي او گواهي مي شود و نيز دروغگو شناخته شده، دروغ او گواهي مي شود. ابن السکيت مي گويد: به خدا سوگند که اين پاسخ تمام است. زيرا تنها در سايه شناخت خداوند و اسماي حسناي او همچون ربوبيت و هدايت و... مي توان پيامبر صادق را از مدعي دروغين پيامبري تميز داد، اما شناخت خداوند تنها به برکت عقل خالص و پاک و برهان محض است. چون حس، توانايي شناخت خداوند را ندارد. زيرا او موجودي است که ديدگان توان درک او را ندارند، با اينکه او همه ديدگان را مي بيند و خداوند لطيف و خبير است.
تفکر گاهي همراه با ظن و وهم است و گاهي به قله يقين مي رسد، ولي در معارف الهي ظن پذيرفته نيست. چون به حقيقت نمي رساند. زيرا گمان همراه با ناداني است و جهل مانع پيدايش يقين است و در عقايد فقط يقين معتبر است. چون هر عقيده اي سرچشمه و مبادي ويژه خود را دارد. اصولي که زمينه تحقق عقيده را فراهم مي آورند و از تحقق هر چيزي غير از آن عقيده خاص، جلوگيري مي کنند.
از اين جهت اجبار در ايجاد عقيده کارآيي ندارد و با تعبد به حوزه ظن، نمي توان به عقيده اي رسيد و تنها چيزي که به پيدايش عقيده مي انجامد، فقط يقيني است که از راه برهان عقلي پديد مي آيد. بنابراين، رسيدن به يقين در گرو ترازوي خود، يعني عقل است. از اين جهت ترغيب انسانها براي رسيدن به درجه ي يقين، در حقيقت تشويق آنان به تعقل است. حضرت رضا عليه السلام مي فرمايند: و اليقين فوق التقوي بدرجه ي، و لم يقسم بين الناس شيء أقل من اليقين ؛ مرتبه يقين يک درجه برتر از تقواست و هيچ چيز ميان مردم، کمتر از يقين قسمت شده است.
راز اندک بودن يقين و اهلش آن است که منطق بيشتر مردم احساس است؛ يعني حوزه فهم آنها در محدوده امور حسي است و روشن است که حس توان دستيايي و درک غيب و امور غيبي را ندارد؛ چنان که انسانهاي حس مدار توان دريافت معارف غيبي را ندارند. شايد از همين جهت باشد که حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: لم يعط بنوآدم أفضل من اليقين ؛ خداوند چيزي برتر از يقين به فرزندان آدم عطا نکرده است.
پس هرکه به مقام يقين رسيده باشد، دليل روشني از پروردگار خويش در دست دارد. اهل يقين نعمتي دارند که بزرگ تر ازآن، نعمت ديگري نيست. چنان که کسي که از يقين بهره اي ندارد، در گمراهي و هلاکت و شک به سر مي برد. از اين جهت تا زماني که در امر خداي متعالي تفکر نکرده و به يقين نرسد، هر چيزي ممکن است او را از ياد خداي متعالي باز دارد. از اين رو حضرت رضا عليه السلام در پاسخ کسي که درباره ي گمراهان فرومايه از ايشان پرسيد، چنين فرمود: من کان له شيء يلهيه عن الله ؛ هرکه چيزي دارد که او را از ياد خداوند غافل مي سازد.
از آنچه گذشت روشن مي گردد:
1. هدف آفرينش انسان همان تفکر در امر خداي والاست و انسان متفکر کسي است که به هدف خلقت خود دست يافته است؛ امّا کسي که از تفکر درباره خداوند بزرگ روگرداند، فقط زندگي دنيوي را مي خواهد و نهايت هدف او از علم، همين زندگي دنيايي است. او همان انسان باطل و بيهوده اي است که از سرنوشت اصلي خود بريده، از رسيدن به هدف نهايي خود محروم مانده است.
2. غايت نهايي تفکر همان علم به خداوند و اسماي حسناي اوست - علمي که گمشده مؤمن است - و اين غايت همان است که انسان آن را مي جويد؛ اما اگرکسي اين طريق علمي براي رسيدن به اين غايت را نجويد و به اين علم (علم به خداوند و اسماي او) رو نياورد و به آن دست پيدا نکند و به اين علم خرسند نباشد، نبايد از زمره مؤمنان باشد.
3. عقل يگانه ميزان و معيار براي تفکر و علم است؛ عقل موجودي است که جزدر برابر حق خضوع نمي کند و جز حق از چيز ديگري فرمان نمي برد. زيرا تنها چيزي که به عقل اطمينان مي دهد، يقين است و ظني که مورد رضايت وهم و موضوع اختيار خيال است، اطمينان بخش عقل نيست.
با استفاده از همه اين مطالب راز فرمايش حضرت رضا عليه السلام آشکار مي گردد که به
نقل از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمايد: صديق کل امرء عقله و عدوه جهله ؛ دوست هرکس عقل اوست و دشمنش جهل او.
همچنين راز سخن حضرت رضا عليه السلام درباره اين فرموده ي خداي متعالي: (و من کان في هذه أعمي فهو في الاخره أعمي و أضل سبيلا) که فرمود: يعني أعمي عن الحقايق الموجوده ؛ مرادآن است که هر کس به حقايق اين جهان نابينا باشد، درآخرت نيز نابينا حاضر مي شود.
پي نوشتها:
1- سوره ي ذاريات، آيه ي 56
2- مسند امام رضا عليه السلام، ج، ص 3
منبع: کتاب فلسفه الهي از منظر امام رضا (ع)
کلیپ بغض